شناسنامه
آرامگاه ابوعلی سینا
Mausoleum of Avicenna
معمار: هوشنگ سیحون، Hooshang Seyhoun
مکان: همدان، ایران
کارفرما: سازمان ثبت ملی ایران
پیمانکار: شرکت ابتهاج و شرکا
اتمام طراحی: ۱۳۳۳ شمسی
بازگشایی: ۹ اردیبهشت ۱۳۳۳
ثبت ملی: ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شماره ۱۸۶۹
کاربری: آرامگاه و فرهنگی
ارتفاع: ۲۸ متر
آرامگاه بوعلی سینا محل دفن یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تأثیرگذار ایرانی، فیلسوف و دانشمند بزرگ می‌باشد که به مناسبت هزارمین سالروز تولدش تصمیم به ساخت یک آرامگاه باشکوه برای او گرفته شده و بنا در سال ۱۳۳۳ در دوران پهلوی دوم در نهم اردیبهشت‌ماه توسط محمدرضا شاه و ملکه ثریا افتتاح می‌شود و به شماره ثبت ۱۸۶۹ در تاریخ ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۷۶ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
چرایی تصمیم به ساخت
ابوعلی سینا پزشک بزرگ ایرانی و از افتخارات تاریخی ایران می‌باشد و از دیرباز تا کنون توجه ویژه‌ای به او می‌شده است. بنای ابتدایی برای آرامگاه او در دوران قاجار به دستور نوه فتحعلی‌شاه، دختری به نام نگار ساخته شده است. آرامگاه در منزل و مقبره ابوسعید دخوک، یار ابوعلی سینا بوده است. در زمان محمدرضا شاه پهلوی انجمن آثار ملی ایران تصمیم به تجدید این بنا می‌گیرد، مسابقه‌ای در سال ۱۳۲۴ شمسی با حضور معماران ایرانی برگزار کرده و طی آن طرح هوشنگ سیحون معمار پرآوازه ایرانی برنده می‌شود.
طرح توسط آندره گدار و مهندس فروغی پذیرفته و ساخت آن زیر نظر معمار شروع می‌شود. قبل از ساخت سیحون برای تحصیلات به پاریس رفته و طرح آرامگاه را تکمیل کرده و به‌عنوان پایان‌نامه خود ارائه می‌کند. بعد از بازگشت او در خرداد ۱۳۲۸ ساخت توسط شرکت ابتهاج و شرکا با حضور مهندس پولاک از کشور چک که محاسبه و نظارت بر اجرا را بر عهده داشته است شروع می‌شود.
سایت قرارگیری و معرفی کلی بنا
مجموعه آرامگاه ابوعلی سینا در میدان بوعلی سینا شهر همدان، غرب ایران، زادگاه این شخصیت ارزشمند واقع شده است و امکان دید هرروزه برج را که بر فراز مزار می‌باشد برای تمامی افرادی که در شهر رفت‌وآمد دارند فراهم است. آرامگاه بوعلی سینا به سبک معماری ایران باستان و بعد از اسلام و تلفیق آن با معماری مدرن ساخته شده است. طراحی بنا نزدیک به معماری زمان بوعلی سینا و الهام گرفته شده از قدیمی‌ترین بنای تاریخ ایرانی، برج گنبدکاووس واقع در شهر گنبدکاووس می‌باشد.
در طراحی آن از فلسفه یونان در ایران تأثیر پذیرفته شده است. آرامگاه از دو قسمت زیرین و برج تشکیل شده است که در طراحی از هنر معماری سنتی ایرانی بهره گرفته شده و علاوه بر شباهت برج در محوطه‌سازی باغچه‌ها شبیه به ساختار باغ ایرانی ساخته شده‌اند و آب‌نماهایی شبیه حوض خانه‌های سنتی در آن وجود دارد. قبر ابوسعید دخوک نیز همچنان در این محل واقع شده و در محوطه نیز قبر عارف قزوینی وجود دارد.
ساختار کلی آرامگاه ابو علی سینا
در آرامگاه ابوعلی سینا از سنگ‌های حجیم و خشن خارا و سنگ گرانیت الوند استفاده شده است تا شباهتی به کاخ‌های باستانی ایرانی داشته باشد و درهای مجموعه نیز چوبی می‌باشند. زمین و محوطه و زیربنای این برج ۳۹۰۰ مترمربع بوده و امروزه به ۷۰۰۰ مترمربع رسیده است و مساحت بخش آرامگاه ۶۲۰ مترمربع می‌باشد. بخش زیرین بنا یادآور بناهای مصر و ایران و یونان باستان می‌باشد که در آن موزه و کتابخانه و اتاق مقبره قرار گرفته است و با سنگ‌های خشن و ابعاد بزرگ ساخته شده تا یادآور روحیه استحکامی و مقاومت باشد.
برج و پایه‌های آن تلفیقی از ظرافت و عظمت هستند و فضاهای خالی پایه‌ها بر خلاف برج گنبدکاووس دلیل اقلیمی و زیبایی داشته و نشانی از پیشرفت ساخت‌وساز می‌باشد. باغچه‌ها و چشمه‌ها در حیاط ورودی یادآور برج‌های معلق بابل بوده به‌علاوه آنکه طراوت شرقی به آن اضافه شده است و معمار با این تمهیدات سعی کرده است سفری در زمان داشته باشد. مکمل بنا یک بوستان به شکل نیم‌دایره می‌باشد که تندیس بوعلی با کتابی در دست او در ضلع شرقی میدان قرار گرفته است. خود برج نماد انسانی است ایستاده با دست‌های گشوده شده و به تعبیری نمادی از خود ابن‌سینا نیز می‌باشد.
ساختار داخلی و ظاهر فیزیکی آرامگاه
آرامگاه ابوعلی سینا در بخش زیرین از دیوارهای بسته دورتادور آن تشکیل شده و بین دیوار خارجی و داخلی را خاک پوشانده است، در واقع ۳۵ درصد کل بخش مجموعه بخش آرامگاه بوده و مابقی خاک می‌باشد که این دیوارکشی کاذب پیرامون سطح آرامگاه و نزدیک به دوبرابر نیاز موجود با تعمد و باهدف خلق آرامگاهی (تخت) باشکوه بوده است. ارتباط آرامگاه با فضای باز اطراف از ورودی اصلی در شرق مجموعه و ورودی غربی می‌باشد.
ورودی اصلی رواقی با ستون‌های قطور نیم مخروطی می‌باشد و ورودی غربی غیررسمی و خدماتی تعبیه شده است. آرامگاه یک پلکان تماماً سنگی دارد که مانند شکافی در تخت سنگ طراحی شده و با دیوارهایی از همان جنس بالا می‌رود و لغزش آن نسبت به محور فضای خاصی را ایجاد کرده است. ۲ رمپ نیز در طرفین ورودی فرعی متقارن نسبت به محور قرار گرفته‌اند که نقاط قابل تأملی را ایجاد کرده‌اند. دو محوطه سبز در قسمت جنوبی و شمالی مجموعه پیوندی با برج و سکو نداشته و تأثیری بر فضاهای دیگر نمی‌گذارند.
برج روی یک سطح وسیع به‌عنوان عنصری شاخص قرار گرفته است. ساختار برج از منشوری ۱۲ وجهی با ستون‌های ظریف و کشیده بتنی ساخته شده که دور یک دایره به قطر ۵ متر ایستاده‌اند و بر روی آن‌ها کلاهکی مخروطی از جنس بتن قرار دارد و ستون‌ها به سمت مرکز کلاهک جمع شده‌اند. ارتفاع رأس برج ازروی سکو ۲۱ متر است که ۱۷ متر آن پایه و ۴ متر کلاهک می‌باشد. در واقع برج از دو قسمت شفاف و پایه به‌عنوان عنصری صلب تشکیل شده است و کلاهک روی آن که نماد میل به آسمان و اوج گرفتن می‌باشد. ارتفاع این برج نصف ارتفاع گنبدکاووس است.
پهنای هر پایه ۱۱۷ سانتی‌متر و در قسمت بالایی ۹۲ سانتی‌متر می‌باشد. ارتفاع کلی بنا به ۲۸ متر رسیده و اتاق اصلی آرامگاه ارتفاع ۶.۱ متری دارد. در میان پایه‌های تخته سنگی مرمر و یکپارچه قرار گرفته است که طول آن ۲.۵۵ متر و عرض آن یک متر می‌باشد و روی آن با خط ثلث نوشته شده است. بر روی ۴۰ لوح سنگی مرمری روی دیوارهای مربعی شکل با ابعاد ۱۱۰ سانتی‌متر در ۵۰ سانتی‌متر با خط ثلث برجسته، ۲۰ قصیده معروف از خود ابن‌سینا در باب حکمت نوشته شده است. سنگ پوشاننده قبر نیز از کنار دریاچه ارومیه آورده شده است.
دیوارهای محوطه مربعی شکل بوده و بیشتر تقسیمات نیز از مدول مربع پیروی می‌کنند و سالن نیز ۱۰۰ درصد مربع بوده چرا که مربع یک سطح خالص و ناب می‌باشد؛ در بناهای بزرگ و کاخ‌های قدیمی نیز از مربع بسیار استفاده شده و در اثر داوینچی نیز انسان با دست‌ها و پاهای باز را می‌بینیم که در یک مربع قرار گرفته است. به تعبیری مربع خود بوعلی سینا است که یک شخص کامل و بی‌نقص است. تناسبات برج نیز از تناسبات طلایی مستطیل طلایی پیروی می‌کند.
ردیف ستون‌های ورودی آرامگاه به سکو و برج متقارن بوده و نسبت به حجم اصلی آرامگاه نامتقارن می‌باشد؛ احجام سنگی در دو طرف فضای نیمه‌باز با شکست به‌تدریج عقب رفته و یکسان نمی‌باشند. ستون‌های رواق از جنس بتن و دیوارهای اطراف سنگی می‌باشند که باعث تمایز بخش ورودی از احجام دو سمت خود شده‌اند. درون آرامگاه فضایی با نظم منطقی و ساده و خوانایی بالا وجود دارد؛ کتابخانه و موزه در طرفین محوری قرار گرفته و با عبور از یک فضای مربعی شکل به‌عنوان واسط می‌توان به اتاق مقبره رسید. تالار جنوبی آرامگاه محل نگهداری سفال و برنز، سکه و اشیا قیمتی و تالار شمالی محل کتابخانه و نگهداری ۸۰۰۰ جلد کتاب خطی می‌باشد.
نظم موجود در طراحی چندوجهی منتظم بر دایره، ستون‌ها و کلاهک، بیانگر تفکر طراح در بیان نظم، تقارن و هندسه می‌باشد. همچنین استفاده از بتن صاف و تراش‌خورده در برج به بروز این نظم و هندسه کمک کرده است. ۱۰ ستون موجود در ایوان اشاره‌ای به ساخته شده آرامگاه ۱۰ قرن پس از بوعلی داشته و ۱۲ برج نماد ۱۲ دانشی است که در زمان او بوده و بر آن‌ها تسلط داشته است.
هزینه ساخت آرامگاه ابوعلی سینا
در آغاز در سال ۱۳۲۳ شمسی شخص شاه ۱۰۰ هزار تومان به‌عنوان هزینه در اختیار می‌گذارد و باقی هزینه‌ها از طریق هزینه فروش تمبر و کمک‌های مردمی جمعآوری می‌شود. در ۲۲ اسفند ۱۳۲۶ دکتر علی‌اکبر سیاسی در وزارت فرهنگ تصمیم می‌گیرد در سه نوبت و هر سه ماه ۳۰۰ هزار بلیت بخت‌آزمایی به قیمت ۲۰ تومان برای کمک‌کردن به هزینه‌ها به فروش برساند. تا سال ۱۳۳۰ ۱۲۰۰ هزار تومان هزینه ساخت می‌شود که بخشی توسط سازمان شیر و خورشید سرخ و سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی و شهرداری همدان و پارسایان هند جمعآوری شده است. در اردیبهشت ۱۳۳۲ با تزریق ۳۰۰ هزار تومان برای تکمیل مجموعه و ۵۰۰ هزار تومان برای تکمیل مجموعه مقدمات نهایی تکمیل فراهم می‌شود.
نکته نهایی
آرامگاه ابوعلی سینا یکی از قطب‌های گردشگری در غرب ایران است که توانسته به رونق و شکوفایی شهر همدان کمک ویژه داشته باشد. اهمیت هندسه در طراحی این برج و اصول مهندسی به کار گرفته شده یک شاهکار در زمانه‌ی خود به شمار می‌رود که معماری نوین را به‌خوبی به نمایش گذاشته و شخصیت بوعلی سینا را نیز به‌خوبی در دل خود هویدا می‌کند. آرامگاه توانسته ادای احترامی برای بوعلی سینا بوده و به یک بنای ماندگار مهندسی تبدیل شود که فراتر از زمانه‌ی خود رفتار می‌کند.
