شناسنامه
نام: آرامگاه عمر خیام | Mausoleum of Omar Khayyám
معمار: هوشنگ سیحون، Hooshang Seyhoun
مکان: نیشابور، خراسان، ایران
اتمام طراحی: ۶ شهریور ۱۳۴۱
بازگشایی: فروردین ۱۳۴۲ | ثبت ملی: ۱۸ آذر ۱۳۵۴
کاربری: آرامگاه | ارتفاع: ۲۲ متر
آرامگاه خیام، محل دفن شاعر بزرگ، ریاضیدان، منجم و دانشمند و متفکر ایرانی است که در قرن ۵ هجری قمری زندگی میکرده، این بنا توسط هوشنگ سیحون معمار توانمند معاصر ایران طراحی و ساخته شده است. بنای آرامگاه از نمونههای برجستهی معماری نوین ایرانی به شمار میآید که در دوران پهلوی دوم در ۱۳ فروردین ۱۳۴۲ مصادف با ۲ آپریل ۱۹۶۳ میلادی توسط فرح پهلوی رونمایی شده و در ۱۸ آذر ۱۳۵۴ به شماره ثبت ۱۱۷۵ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
چرایی تصمیم به ساخت
عمر خیام از شخصیتهای بزرگ و تأثیرگذار ایرانی است که در ۱۱۲۳م یا ۱۱۳۴م فوت شده و محل دفن او گورستان مرکزی نیشابور بدون یک محل دفن و نشان ویژه بوده است. آرامگاه اولیهای که برای او در ضلع شرقی مسجد محمد محروق درون یک اتاقک ایوان مانند ساخته میشود. در ۸ تیر ۱۳۰۶ ارباب کیخسرو نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی برای آرامگاه فردوسی ۲۰ هزار تومان درخواست کرده و این آرامگاه ساخته میشود؛ پیرو این عمل عبدالله پاسایی نماینده سمنان و دامغان نیز این مبلغ را برای آرامگاه خیام پیشنهاد میدهد همانطور که عدهی زیادی از توریستان میل به ساخت آرامگاه برای خیام داشته اما موفق نشدند با این طرح نیز موافقت نمیشود.
سرانجام یک مقبره در سال ۱۳۱۳ شمسی همزمان با جشن هزاره فردوسی به دستور انجمن آثار ملی ساخته میشود. این مقبره بر روی یک سکوی ۴ گوش به شکل یک ساختمان سنگی روباز در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق ساخته میشود. ساختار مقبره اولیه از دیوار سنگی از جنس سنگ خلج و ۲ ایوان در بالا و پایین بوده و در اطراف محل قبر و روی قبر نیز از سنگ مشابه استفاده شده بوده است. فاصله مقبره تا دیوار ۳ – ۴ متر بوده و بر روی یک ستون سنگی رباعی ملکالشعرای بهار نوشته شده بوده است.
در سال ۱۳۳۸ شمسی تصمیم گرفته میشود آرامگاه بزرگتری برای این فرد برجسته برپا شود، هوشنگ سیحون مشکل اصلی مقبره پیشین را نزدیکی به آرامگاه ستونی محروق دانسته به همین علت محل آرامگاه جدید را در همان محور جابهجا کرده تا بتواند در میان باغ آرامگاهی باشکوه برای خیام برپا کند. گودبرداری، بتنریزی و طراحی محوطه در این سال انجام شده است. آرامگاه امروزی در واقع سومین آرامگاه میباشد که حسین جودت ناظر ساخت آن بوده است و گوربنای پیشین به میدان خیام در شهر نیشابور منتقل میشود.
سایت قرارگیری
این آرامگاه در باغی کهن به وسعت ۲۰ هزار مترمربع در انتهای خیابان خیام، جنوب شرقی شهر نیشابور در استان خراسان قرار گرفته است. در این باغ کتابخانه، موزه تخصصی خیام، مهمانخانه وجود دارد و در قسمت ورودی باغ تندیس خیام نصب شده است. درختان این باغ درختان کاج و درختان میوه شکوفه دهنده در بهار مانند زردآلو هستند که فضایی بهاری و حال و هوای شاعرانه را که خیام آرزویش را داشته در آن به خاک سپرده شود را تداعی میکند.
معرفی کلی بنا
آرامگاه خیام کاربردی معنوی و گردشگری دارد تا خاطر این فیلسوف بزرگ زنده نگهداشته شود. طراحی این بنا برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشههای خیام است که در ۶ شهریور سال ۱۳۴۱ شمسی طراحی آن به اتمام رسیده و طرح و مسائل فنی آن به تأیید مهندس محسن فروغی، رئیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران رسیده است. طرح این بنا به سه وجه وجودی خیام، ریاضیدان، اخترشناس و شاعر بودن اشارهی مستقیم دارد. آرامگاه ترکیبی از هنر معماری مدرن و کهن ایرانی است که بهخوبی با یکدیگر آمیخته شده و از زمانهی خیام تا به امروز سخن میگوید.
گشت و گذار آنلاین در آرامگاه خیام
ساختار کلی آرامگاه خیام
این بنا یک پیکربندی بتنی با هستهای فلزی دارد و ارتفاع آن به ۲۲ متر میرسد. از ۱۰ پایه تشکیل شده که پایه اصلی اعداد و اولین عدد دورقمی ریاضی میباشد، از هر پایه ۲ تیغه مورب بهصورت مارپیچ به سمت آسمان رفته، یکدیگر را بریده و سقف بنا را میسازند. پایهها از سمت دیگر فرود آمده و یکشکل پیچیدهی ریاضی را نمایش میدهند. شکل هندسی ساخته شده و عدد ۱۰ نماد دانش ریاضی خیام میباشد. تقسیمبندی دهگانه و فاصله پایهها ۵ متر است.
فضای پر و خالی ایجاد شده در سقف بنا ستارههایی درهم میسازند که آسمان آبی را قاب گرفته و نماد ستاره و دیدن آسمان به ستارهشناس بودن خیام اشاره میکند و سطح پیچیده ایجاد شده نیز که بر اثر یک فرمول ریاضی به وجود آمده نماد خیام میباشد. از برخورد تیغهها ۱۰ لوزی ایجاد شده که کاشیکاری شدهاند.
ساختار داخلی و ظاهر فیزیکی آرامگاه خیام
کتیبههای نصب شده به شکل انتزاعی و مدرن میباشد که برای تزیین از رباعیات خیام استفاده شده که ابیات برگزیده جلال همایی است و با خط نستعلیق به روش خطاطان بزرگ مثل میرعماد و توسط مرتضی عبدالرسولی نوشته شده و نخستین بنایی است با خط شکستهنستعلیق پوشانده شده است. کتیبههای لوزی شکل علاوه بر رباعیات با نقش گل و برگ و پیچک پوشانده شده است که تحت نظارت کامل شخص سیحون انجام شده است.
سازههای پیرامون آرامگاه شبیه خیمه است که اشارهای به پیشه پدری خیام دارد. تورفتگی و بیرونآمدگی بنای اصلی نیز شکل خیمه را تداعی میکند. در زیر ۷ خیمه سنگی یک حوض آب با کاشیهای فیروزهای رنگ است که تعداد آن مفهوم هفت فلک، آسمان، تپه، افلاک و نجوم است. محوطه یک دایره وسیع به مرکز برج است که با سنگ گرانیت پوشانده شده است. اسکلت اصلی فلزی است که در یک پوشش بتنی محاط شده است. پلهها از سنگ گرانیت ساخته شدهاند و دیوارهها از سنگ تراورتن و سنگهای رسوبی و سنگهای تزیینی ساخته شدهاند.
نکته نهایی
آرامگاه خیام یک بنای جادویی است که شبیه الماسی تراشخورده میدرخشد. سنت و تکنولوژی در ساختار این بنا تلفیق شدهاند و آرامگاه به گیراترین مکان گردشگری نیشابور تبدیل شده است. آرامگاه بنایی است بیرونآمده از دل علم و هنر، ریاضیات، فلسفه، تاریخ، علوم آسمانی که شخصیت خیام و دستاوردهای او و علاوهبرآن هوشمندی معمار خود را نمایان کرده و علاقهمندان را مشتاق به آموختن فرهنگ میکند.
سوالات متداول در مورد آرامگاه خیام
آرامگاه عمرخیام در استان خراسان و شهر نیشابور در باغی کهن به وسعت ۲۰ هزار مترمربع قرار گرفته است.
معمار آرامگاه خیام هوشنگ سیحون است.
طراحی آرامگاه عمر خیام در ۶ شهریور سال ۱۳۴۱ خورشیدی بع اتمام رسید و در فروردین سال ۱۳۴۲ بازگشایی شد.